Başbakan Erdoğan’ın, 1949’da Bakanlar Kurulu kararıyla bir caminin satılmasını gündeme getirmesi gayet isabetliydi. Zira nicedir yazmayı düşündüğüm bir yaramızı kaşımış oldu.
Bir gün elinize bir gazete aldığınızı ve ilk sayfada şöyle bir haber okuduğunuzu varsayın: “Diyanet İşleri Başkanı, İstanbul’da gereksiz camilerin kapatılacağını açıkladı.” Ne düşünürdünüz? Üstelik her biri tarihî birer eser olan bu camilerin kapatılmasının ardından satılması, gerekirse minarelerinin yıktırılarak ocak bucak teşkilatlarına kiralanması ve daha ötesi, yıktırılarak yok edilmesi ve arsasının birilerine peşkeş çekilmesi gündeme gelmiştir.
Yukarıdaki haberin aslını “Akşam” gazetesinin 29 Haziran 1927 tarihli nüshasından okuyalım (dilini sadeleştirdim):
“İstanbul’da mevcut işe yaramayan ve cemaatsizlik yüzünden daima boş kalan bazı camilerin kapatılarak bütçeye tasarruf sağlanması uygun bulunmuştur. Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan İstanbul Müftülüğü’ne yapılan tebligata göre bu hususta incelemeler yapılarak camilerin tasnif edilmesi gerektiği emredilmiştir. Bilindiği üzere İstanbul’da yüzlerce cami ve mescid mevcuttur. Bazen bir mahalleye 5-6 cami isabet etmekte ve bu camilerin yanında da birçok mescidlere tesadüf olunmaktadır. Camilerin birçoklarının böyle cemaatsiz açılıp kapandıkları öğrenilmiştir. Bundan dolayı Diyanet İşleri Başkanlığı özellikle bütçede tasarruf maksadıyla bu tür camilerin kapatılmasını emretmiştir.”
Böylece 1927’yi takip eden 23 yılda yüzlerce cami ibadete kapatılmıştı. Hatta II. Dünya Savaşı bahane edilerek devlet camilere el koyacak ve askeriyenin emrine verecektir. Kimisi buğday deposu olarak, kimisi asker alma dairesi, kimisi de askeriyenin atları için ahır olarak kullanılacaktır.
Başbakan Erdoğan, konuşmasında 4 Mart 1949 tarihli Bakanlar Kurulu kararında “Bolu’daki Karakadı Camii’nin bakım ve onarım giderleri devlet bütçesinden karşılanmak şartıyla kitaplık olarak kullanılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı’na devrinin kararlaştırıldığının” yazılı olduğunu söylemiş, “Böylece CHP’nin camileri kapattığı, camilerin ahır olarak kullanıldığı belgelenmiştir.” demişti. Yara bir tane değil ki.
Çocukluğum Bursa’da geçti. Heykel’de, Kafkas Pastanesi’nin az yukarısındaki Karaşeyh Camii hayatımda tanıdığım ilk çocuk kütüphanesiydi. Tek Parti devrinde Bursa’da kapatılan ve ev, dükkan, depo vs. yapılan camileri öğrenmek isteyenler Kâzım Baykal’ın “Bursa ve Anıtları” adlı eserine bakabilirler. Heykel Meydanı’nda bulunan sapasağlam Sarı Cami’nin 1939’da “kör kazma”yla yıktırılışının hazin hikâyesini günün birinde anlatırım nasipse.
Bursa’da 1939’lara kadar ayakta duran Sarı Abdullah Camii’nin yıkılmadan önceki bir fotoğrafı. Acaba birileri Cumhuriyet’le özdeşleşen bir meydanda Osmanlı kokan bir caminin varlığından rahatsız mı oldu?
Bu arada halkımızın camiler kapanmasın diye nasıl canla başla çabaladığını şu örnekten daha vurucu bir şekilde ortaya koyamazdım herhalde: Torunu Gürbüz Işık’ın verdiği bilgiye göre Bulgaristan muhacirlerinden Hafız Ahmed adlı imam, emekli olduktan sonra sırf camiler kapanmasın diye Bursa’daki Bitpazarı ve Davutkadı camilerinde birden fahri imamlık görevini üstlenmiş ve ölene kadar da bunun için koşturup durmuştu. O devirde imamların, camileri kadro dışı bırakılıp kapatılmasın diye tanıdıklarına haber göndererek ara sıra da olsa camiye gelmelerini rica ettiklerini bilenler biliyor.
İstanbul, Bursa tamam da, Anadolu’nun diğer şehirlerindeki durumdan da biraz bahsetseniz, dediğinizi duyar gibi oldum. Anadolu zaten büyük bir yaradır ki, hâlâ kanar içimizde.
Kendisi halen Elazığ’da yaşayan yaşlı bir hocaefendi (ismi bende mahfuz) ile yaptığımız özel bir sohbette anlattıkları birer belge değerindedir. Sohbetimizin bir yerinde şu dehşet verici hatıralarını yeniden yaşarcasına anlatmıştı:
“1942’de Kayseri’de okuyordum. Bizi silah altına alıp Çukur Cami’ye sevk ettiler. O camide tam 7 gece yattık. Oradan İstanbul’a sevk ettiler. İstanbul’da nerede kaldık, biliyor musun? Sultanahmet Camii’nde. Camileri at ahırı, ambar, depo dahi yaptılar. Hepsi askeriyenin işgali altındaydı. Diyarbakır’da bir Ulucami vardır. İnönü devriydi, Ramazan’dan önce içerisine beş on tane sandık attılar, ambar diye kapattılar. Millet çok müracaat etti, “Nerede namaz kılalım?” dediler. Gelen cevap, “Evlerinde kılsınlar.” oldu.
Hangi birini söyleyeyim evladım, hangi birini söyleyeyim! Diyarbakır’da bir gün kalkıyor ki halk, Dağkapısı’ndan Mardinkapısı’na kadar hep idam sehpaları kurulmuş. O insanlar Diyarbakır ve havalisinin ilim adamları, şeyhleri, alimleri…
Böyle bir sahneyi ben gözlerimle gördüm. Biz Haniliyiz, bir gün dellal çağırdı: 14 eşkıya yakalanmış, başları kesilmiş, jandarmaların süngülerinde getirilip Ulucami’nin cağlarına (demirlerine) asacaklar. Hani halkı toplandı. Caminin önünde bekliyoruz. O zamanlar 8-10 yaşlarında bir çocuğum. Hakikaten 14 jandarma geldi. Süngülerinde kesilmiş birer insan başı. Getirdiler, caminin cağlarına taktılar. Millet dehşet içinde seyrediyor. Yanımda da iki kişi konuşuyor. Birisi “Ne eşkıyası yahu?” dedi, “Şu baş filan alimin, şu baş filan şeyhin, şu filan memleketin ağası, şu filan diyarın meşhur insanı…” Meğer hepsini tanıyorlarmış.”
Anlaşılan, cami avluları o zaman halkı tehdit etmek için kullanılıyormuş. “Peki camileri yeniden kim açtı?” diye soruyoruz kendisine. Cevabı tereddütsüz “rahmetli Menderes” oluyor. “Müslüman insandı Menderes. Dine hizmet etmek isteyen bir insandı. Onun için idam ettiler ya zaten.”
Ya 1935’te Muş’ta dinamitle havaya uçurulan Murad Paşa Camii? Görgü tanığı Sıddık Çeşmidil yıllar önce “Sebil” dergisine şöyle yazmış hatırasını (12 Mart 1976): “Dellal yarım saat sonra caminin yıkılacağını haber verdi. Dinamitlenen minarenin, ekseni etrafında son zikrini yaparcasına daireler çizerek cami harabesinin üzerine uzanışını elemle, biraz da utanarak seyrediyorduk.”
Hangi birini anlatayım sevgili okur, hangi birini anlatayım?
22 Mayıs 2011, Pazar
2 Comments
Zeynep ÖZCAN
24 Mayıs 2011 at 20:04Merhaba,
Sizinle daha önce İnönü Dönemi ile ilgili doktora tezimin kaynak taraması için görüşmüştük, bir kaç kitap tavsiye ederek beni yönlendirmiştiniz. Belki hatırlarsınız. Aynı mail adresinize yazdım ama cevap alamadım. Geçenlerde Tek Parti Dönemi’yle ilgili kitabınızı okurken Tahsin Bangoğlu’nun, dönemin yasakçı zihniyetiyle ilgili sözlerinden alıntı yaptığınızı gördüm. Sözler oldukça çarpıcı. Ben de tezimde kullanmak istiyorum ama kaynağını gösteren dipnotu göremedim. . 81. sayfada “Siz sansürü Tek Parti Döneminde görmeliydiniz” başlığının hemen altında yer alıyor. Acaba 84. sayfadaki 5. dipnota mı bakmalıyım. Zira orda da Bangoğlu’ndan alıntı var. Bu konuda yardımcı olursanız sevinirim. Bu arada iyiki varsınız sayenizde tezimi şekillendirmem çok daha kolay oluyor. Eserlerinizden çok istifade ediyorum. Teşekkür ediyorum. İyi çalışmalar…
Zeynep ÖZCAN
25 Mayıs 2011 at 21:30Sayın hocam lütfen ses verin. Mailime cevap vermediniz. Bu sayfadan ulaşmaya çalıştım. Ama yine olmadı. Bu sorunun cevabını başka birinden alamam ki!